Күнбағыс тұқымына экспорттық баж салығының әсері тағы да қызу пікірталас тудырды. ВАК-тың алдыңғы екі отырысында бұл мәселе өндірушілер мен қайта өңдеушілерден бастап мемлекеттік органдар мен «Атамекен» ҰКП бірге барлық мүдделі тұлғалар арасында талқыланды. Енгізілген экспорттық баж салығының барлық нәтижелерін және елдегі өндірісті қайта өңдеуге қарай әртараптандыруға бағытталған мемлекеттік саясаттың қазіргі бағытын тағы бір таразылай келе, ВАК отырысында күнбағыс тұқымына қолданыстағы экспорттық баж салығын 20% көлемінде, бірақ тоннасына кемінде 100 еуро мөлшерінде өзгеріссіз қалдыру туралы шешім қабылданды. Майлы дақылдар өңдеушілердің ұлттық қауымдастығына күнбағыс тұқымын өндірушілермен сатып алу бағасы бойынша келісімге келу ұсынылды, бұл туралы қауымдастық жақын арада жариялауға уәде берді.
Ең тиімді бизнес. Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша, күнбағыс тұқымын өсіру АӨК саласындағы ең табысты бизнес түрлерінің бірі. Бұл майлы дақылдың рентабельділігінің жалпы көрсеткіші ел бойынша 96,4%-ды құрайды.
Қайта өңдеуге арналған қуаттар. Елімізде күнбағыс тұқымын өңдеу саласына 50-ден астам кәсіпорын жұмылдырылған, шикізат өңдеудің жылдық жалпы қуаттылығы 3,2 млн тоннаны құрайды. 2022 жылы күнбағыс өңдеу бойынша жұмыс істеп тұрған қуаттардың жүктемесі (2,8 млн тонна) 34% құрады. Бұл ретте 2022 жылы күнбағыс тұқымдарының жалпы жиналуы 1,3 млн тоннаны құрап отыр, яғни қазірдің өзінде ішкі нарықта майлы дақылдарды толық өңдеу үшін барлық алғышарттар бар.
Егістік алқаптарының көлемі артып келеді: 2021 жылы 960,4 мың гектардан 2022 жылы 1 млн гектарға (14%) және 2023 жылы 1,2 млн гектарға дейін (6%). Орташа өсім жыл сайын 10% құрайды.
Күнбағыс тұқымының экспорты өсуде: 2022 жылы 346,8 мың тонна күнбағыс тұқымы экспортталды, бұл 2021 жылдың сәйкес кезеңінің деңгейінен (145,9 мың тонна) 2,3 есеге артық. Бұл ретте маркетингтік кезеңде күнбағыс тұқымының экспорты, бұл 2020-2023 жылдардағы қазаннан тамызға дейін экспорттың орташа жылдық көрсеткішінен асып түседі.
Өсімдік майының өндірісі өсіп келеді: 2022-2023 маусымда (2022 жылдың қыркүйегінен 2023 жылдың тамызына дейін) тазартылмаған май өндірісі 417 мың тоннадан асты, бұл 2021-2022 (279 мың тонна) маусымынан 50%-ға артық. Тазартылған май өндірісі осы уақыт ішінде 4,1%-ға, 145,3 мың тоннаға дейін өсті. Бөтелкедегі күнбағыс майының импорты қысқарды: 2022 жылғы қыркүйектен 2023 жылғы шілдеге дейін импорт 35,2 мың тоннаны құрады, 15%-ға төмендеді. Осылайша, өндірістің өсуі импорттың қысқаруы аясында жүреді, яғни импортты алмастыру орын алады.
Қайта өңделген өнімдердің экспорты өсуде. 2022 жылы $319,7 млн сомасына 229,4 мың тонна күнбағыс майы экспортталды, бұл 2021 жылғы деңгейінен 3 есе дерлік жоғары ($98,8 млн сомада 84,9 мың тонна).
Дүкендерде май бағасы арзандар жатыр. Экспорттық баж салығы 2023 жылғы 4 ақпанда енгізілді, республика бойынша қаңтардан қыркүйекке дейін күнбағыс майының орташа бағасы 16%-ға төмендеді. Ағымдағы жылдың 12 қыркүйегіндегі жағдай бойынша орташа баға 764 теңгені құрады.
Бюджетке түсетін түсімдер. Ел бюджетіне күнбағыс тұқымын экспорттау үшін төленген баждардың көлемі 4,2 млрд теңгені құрады, осыдан ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері субсидия алады.
Шикізат экспортын шектеу және қайта өңдеу көлемін арттыру - көршілес елдердің экономикасындағы әлемдік үрдіс. Іс жүзінде өз шикізаты жоқ Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан сияқты мемлекеттер шикізатты жеткізуге жеңілдікті жағдайлар жасап, қайта өңдеу көздерін салады. Қырғызстанда тек өсімдік майын өндіруге күнбағыс тұқымын әкелу үшін ҚҚС нөлдік мөлшерлемесі белгіленді. Өзбекстанда күнбағыс пен күнбағыс майын әкелуге нөлдік баж салығы қолданылады. Нәтижесінде Өзбекстанның импорт құрылымында күнбағыс тұқымын Қазақстаннан әкелу жыл сайын бірінші орында тұр. Бұл ретте шикізатын өз бетінше өндіретін елдер, мысалы, Ресей Федерациясы, Беларусь экспорттық баж салығын ұзартып, экспорттық лицензиялауды енгізеді.
Сонымен қатар ВАК отырысында көмірді автокөлікпен әкетуге тыйым салу мерзімін ұзарту туралы шешім қабылданды. Бұл алдағы жылыту маусымының басталуымен және халықты әлеуметтік көмірмен үздіксіз қамтамасыз етумен байланысты. Халықты газбен үздіксіз қамтамасыз ету және автомобиль нарығына жеткізу мақсатында сұйытылған мұнай газын автомобиль және теміржол көлік түрлерімен әкету бойынша шектеу белгіленген.
Сондай-ақ ВАК отырысында жағармайларға экспорттық баж салығының алып тастау мәселесі талқыланды, тот баспайтын болаттан жасалған суық деформацияланған жіксіз құбырларға қатысты демпингке қарсы шараның қолданысын ұзарту және сыртқы сауда қызметінің басқа да мәселелері қаралды.
