"Қазақстан шағын ашық экономика ретінде сыртқы факторлардың ықпалына түсіп отыр. Шикізат пен азық-түліктің жаһандық экспорттаушысы болып табылатын Ресейге қатысты ауқымды санкциялар (6 мыңнан астам) жеткізілім тізбегіндегі қиындықтарды тереңдетті. Энергетикалық және азық-түлік нарықтарын жаңа қайта бөлу жүріп жатыр, олар энергия өткізу процестеріне әсер етеді және азық-түлік қауіпсіздігі тәуекелдерін күшейтеді. Жоғары инфляция және экономикалық құлдырау тәуекелі түріндегі "қос соққы" байқалады", - деді Олжас Төлеуов Берлин Еуразиялық клубының "Жаңа Қазақстан – экономикалық тұрақты негізде трансформация процесін қалыптастыру" отырысында.
Ішкі экономика туралы айта келе, ол Қазақстан экономикасы 30 жыл бойы екі құрылымдық ауысудан өткенін атап өтті. Бірінші құрылымдық ауысу-бұл жоспарланғаннан нарықтық экономикаға көшу (1990 жылдардың басы). Екінші құрылымдық көшу-мемлекеттің экономикадағы рөлін күшейте отырып, өсудің шикізаттық моделіне көшу (2000 жылдардың басы).
Екі құрылымдық өткел Қазақстанға табыс деңгейі орташадан жоғары ел болуға мүмкіндік берді. Бұл елдің бәсекелестік артықшылықтарының дамуымен қатар жүрді. Бәсекелестік артықшылықтарға қарамастан, бұл екі ауысу жүйелік күрделі мәселелердің жиналуына әкелді.
О.Төлеуов атап өткендей, нарықтарды монополияландыру, шикізат салаларының үстемдігі, өнімділігі төмен еңбек нарығы экономиканы терең әртараптандыру және шығару мен экспортты қиындату үшін кедергілерге айналды.
Шығару мен экспорттың күрделілігі төмен деңгейде қалып отыр, бұл ретте негізгі капиталға инвестициялар шикізат секторында шоғырланған. Экспорт құрылымында шикізат секторының үлесі 67% - ды, өнеркәсіпке инвестициялар құрылымында-76% - ды құрайды. Экономиканың елеулі бөлігі өнімділігі төмен жұмыс орындарымен ерекшеленген. 2010 жылдан бастап жұмыс орындарының тек 20% - ын өнімділігі жоғары салалар құрды, ал өнімділігі төмен секторларда жұмыс орындарының 38% - ы құрылды және оларда мемлекеттің қатысуымен салалар басым. Жеке сектор жаңа, тұрақты және өнімді жұмыс орындарын іс жүзінде құрмайды.
Нарықтарды монополияландыру нәтижесінде ЖІӨ құрылымында корпоративтік сектордың таза пайдасының үлесі негізінен шикізат салалары есебінен 45% - дан 51% - ға дейін өсті және еңбекақы төлеу үлесі 34% - дан 31% - ға дейін төмендеді.
Соңғы 15 жылда еңбек өнімділігінің жинақталған өсуі халық табысының нақты өсуінен 62 пайыздық тармаққа артта қалып отыр, кірістердің өсуі әлеуметтік трансферттердің басым ұлғаюымен қамтамасыз етілді. Мемлекеттік бюджет құрылымындағы өндірістік шығындар үлесінің төмендеуімен шиеленісетін фискалдық теңгерімсіздіктер күшейе түсті. Соңғы 5 жылда бюджеттің шығыс бөлігі оның шығыс бөлігін толық қамтамасыз етуге қабілетті жеткілікті кіріс базасымен бекітілмеген.
"Осылайша, Қазақстан экономикасы екі құрылымдық ауысудан өтіп, белгілі бір табыстарға қол жеткізді және бәсекелестік артықшылықтарды қалыптастырды. Бұл ретте мен тізбелеген сындарлы жүйелік сын-тегеуріндерді жинақтадым. Барлық сын - қатерлерге жауап еліміздің тұрақты және инклюзивті дамуын көздейтін үшінші құрылымдық көшу шеңберіндегі жаңа экономикалық бағыт болуға тиіс", - деп атап өтті Олжас Төлеуов.
Оның шеңберінде үшінші құрылымдық көшу жүзеге асырылатын алты түйінді бағыт айқындалды – құқық үстемдігі, адал бәсекелестік пен экономикалық бостандықтарды ынталандыру, макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету, экономиканы жүйелі әртараптандыру, адами капиталды дамыту және мемлекеттік басқаруды реформалау.
Құқық үстемдігі түсінікті, ашық және тұрақты заңдарға, баршаның заң алдындағы теңдігіне, сот жүйесінің әділдігі мен тәуелсіздігіне, дауларды сотқа дейін шешу институтын дамытуға, азаматтар мен бизнес құқықтарын қорғаудағы құқық қорғау және күш құрылымдары блогына негізделуге тиіс.
Ұлттық идея ретінде адал бәсекелестікті дамыту орталық және жергілікті атқарушы органдар қызметінің негізгі арқауы болуға тиіс. Адал бәсекелестік экономиканы деолигополизациялауды, фаворитизмге жол бермеуді, сапалы институционалдық ортаны, бәсекелі бейтараптық қағидаттарында бизнесті дамытуды, сондай-ақ тауарлар мен көрсетілетін қызметтер нарықтарын ырықтандыруды көздейді.
Макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету бірыңғай, келісілген және болжамды макроэкономикалық саясатты іске асыру, фискалдық-бюджет саясатының теңгерімділігінің өсуі, қаржы секторын, оның ішінде экономиканы сапалы дамыту үшін банктерді кеңінен тарту, ақша-кредит саясатының толыққанды инфляциялық таргеттеуге көшуі есебінен қамтамасыз етіледі.
Еңбек өнімділігін арттыру, жұмыспен қамтудың сапалы құрылымын қамтамасыз ету және шикізаттық емес тапшылықты қысқарту экономиканы жүйелі әртараптандырудың негізгі мақсаттарына айналуға тиіс. Өнеркәсіптік және өңірлік дамудың жақындасуы индустриялық саясатты іске асырудың тиімділігін арттырудың бірінші кезектегі міндеті болуға тиіс. Сондай-ақ, өндірістік инфрақұрылым мен түйінді қуаттардың қолжетімділігін қамтамасыз ету инвестициялық саясаттың маңызды құрамдас бөлігі болуға тиіс.
Бұдан басқа, мемлекеттік қолдау шараларын олардың қайтарымдылығы мен тиімділігі жағына, сондай-ақ олардың шағын және орта бизнеске қол жеткізуін қамтамасыз етуге қарай қайта қарау қажет. Адами капиталды дамыту сапалы білім мен медицинаға тең қолжетімділікті қамтамасыз етуге, сапалы ұлттық инновациялық экожүйені қамтамасыз етуге, еңбек нарығы экожүйесінің тиімділігін арттыруға, әлеуметтік қорғау жүйесін жаңғыртуға (әлеуметтік кодекс, проактивті мемлекеттік көрсетілетін қызметтер, "отбасының цифрлық картасы"арқылы қолдаудың атаулылығын арттыру) негізделуге тиіс.
Мемлекеттік басқаруды реформалау шеңберінде мемлекеттік органдар жұмысының тиімділігін арттыру экономиканың жаңа құрылымын тиімді қалыптастырудың негізгі шарты болуы тиіс. Мемлекеттік органдардың жұмыс сапасының негізгі көрсеткіші азаматтардың қанағаттануы болуы тиіс, сондықтан Мемлекеттік басқарудың экожүйелерін адам орталықтылығы қағидаты бойынша құру қажет. Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдірудің басымдығы сыбайлас жемқорлық көріністерін азайту, мемлекеттік басқару процестері мен рәсімдерін бюрократиясыздандыру болып табылады.
Осылайша, үшінші құрылымдық көшу шеңберіндегі Қазақстанның экономикалық саясатының тәсілдері ағымдағы жылғы шілде айының соңында құрылымдық және институционалдық реформалар пакетін қалыптастыру кезінде нақтыланатын болады. Қазіргі уақытта құрылымдық және экономикалық реформаларды әзірлеу Президент Әкімшілігінің, мүдделі мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, сарапшылардың, халықаралық қаржы ұйымдарының қатысуымен құрылған ҚР СЖРА жұмыс топтары шеңберінде жүргізілуде.
