Бәсекелестікті дамытудың стратегиялық маңыздылығы Мемлекет басшысының 2020 жылдың соңында қол қойылған «Бәсекелестікті дамыту жөніндегі мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары туралы» Жарлығында белгіленген. Осы Жарлықта тәуелсіз Қазақстан тарихында алғаш рет бәсекелестікті дамытуға белсенді жәрдемдесу жалпыұлттық міндет болып белгіленді.
Бәсекелестікті дамыту
Бесінші монополияға қарсы пакеттің қабылдануы 2021 жылдың маңызды оқиғасы болды. Бәсекелестікті дамыту жөніндегі жаңа заң нарық субъектілері үшін тең жағдайлар жасауға бағытталған, шешуші қуатқа қолжетімділікті кеңейтеді және кедергілерді жояды. Негізгі қуат – бұл инфрақұрылым, олардың тұтынушылары болып табылатын аралас тауар нарықтарына қатысушылар үшін тиімді, компаниялардың ресурстары. Мысалы, магистральдық теміржол желісі, байланысқа арналған кәбілдік кәріз, одан әрі өңдеуге арналған бастапқы металдар, теңіз порттары, дәрі-дәрмек өндіруге арналған субстанциялар, өндіріс технологиялары. Заңда үстем компаниялардың инфрақұрылымы мен ресурстарына қол жеткізу шарттары егжей-тегжейлі көрсетілген. Бұл ретте негізгі қуатқа қолжетімділік нарықтық бағалар (ОЭК, көлік, байланыс, өнеркәсіп салалары және т.б.) бойынша берілетін болады.
2021 жылы қабылданған Кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі ұлттық жобада бәсекелестікті кешенді дамыту жеке бағыт болып бөлінді. Ең алдымен - бұл биржалық сауданы дамыту. Қазақстанда алғаш рет бензинмен, битуммен (2021 жылғы наурыз), авиакеросинмен (2021 жылғы қыркүйек) және дизель отынымен (2021 жылғы қараша) биржалық сауда басталды. Алғаш рет көмірмен биржалық сауда-саттық тікелей өңірлік операторларға өткізілді (2021 жылғы сәуір). Бұл баға белгілеу схемасынан өнімсіз делдалдарды алып тастауға және шағын және орта бизнеске ресурстық тауарларды сатып алуға тікелей қол жеткізуге мүмкіндік берді. Бүгінгі күні коммуналдық-тұрмыстық көмірмен сауда-саттыққа қатысу үшін 222 т/ж тұйығына арналған 214 өңірлік көмір операторының тізбесі қалыптастырылды. Мұнай өнімдері саудасына 50-ден астам кәсіпкер белсенді қатысады. Тікелей қолжетімділіктің салдары азаматтарға тікелей әсер етті - талдау жекелеген шығыстардың (тасымалдау және т.б.) өсуіне қарамастан, тауар биржалары арқылы өндірушілерден тікелей сатып алынған 2021-2022 жылдары жылыту маусымында көмір бағасының өткен жылыту маусымының бағалары деңгейінде қалғанын көрсетті. 2022 жылы коммуналдық-тұрмыстық көмірді сату көлемінің үлесін 10% - дан 20% - ға дейін арттыру жоспарланып отыр.
Сондай-ақ Ұлттық жоба аясында 2022 жылы Алматы, Қостанай, Батыс Қазақстан облыстарында тұтынушылардың әртүрлі санаттары үшін электр энергиясына тарифтерді саралауды алып тастау бойынша пилоттық жоба басталады. Саралауды алып тастаудан басқа, электр энергетикасы саласындағы нарықтарға қолжетімділікті қамтамасыз ету үшін 2025 жылға қарай электр энергиясының орталықтандырылған сауда-саттығын 30%-ға дейін (4 жыл ішінде> 350 млрд теңге сомасына) ұлғайту жоспарланады.
Қазіргі кезде Агенттік «Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау мен дамытудың 2022-2026 жылдарға арналған тұжырымдамасын» әзірлеп жатыр, оның шеңберінде Қазақстан Республикасының тауар нарықтарындағы бәсекелес ортаны бұрмалауға ықпал ететін бірқатар жүйелі мәселелерді шешу жоспарланып отыр.
БҚДА жанындағы Кедергілер жөніндегі кеңестердің ашық сараптамалық алаңдар өздерінің нәтижелілігін дәлелдеп үлгерді. Олар құрылған сәттен бастап 2020 жылдың соңында республикалық және өңірлік деңгейлерде 289 отырыс өткізілді, республикалық Кедергілер картасы қалыптастырылды, ол қазір 53 іс-шараны қамтиды. Картаға енгізілген кедергілердің көпшілігі заңнамалық деңгейде жоюды талап етеді. 2021 жылдың қорытындысы бойынша 10 кедергі жойылды, 2022 жылы - 4 кедергі жойылды.
Бәсекелестікті қорғау (трастқа қарсы шаралар)
Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі құрылған сәттен бастап ҚР монополияға қарсы заңнамасының бұзылуына 200-ден астам тергеп-тексеру жүргізілді. Оның ішіндегі ең ірілері Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша, қаңтар оқиғаларынан кейін сұйытылған алты мұнай газын көтерме саудада өткізуші «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ, «Petrosun» ЖШС, «СНПС-Ақтөбемұнайгаз» АҚ, «СП Қазгермұнай» ЖШС, «Қазақойл Ақтөбе» ЖШС, «Қазақ газ өңдеу зауыты» ЖШС-ға және 193 бөлшек саудада өткізушіге қатысты жүргізілді. Прокуратура органдары мен БҚДА 5.5 млрд теңгеге бұзушылықтарды анықтады.
193 автогазды бөлшек саудада өткізушіге салынған айыппұл сомасы 103 млн. теңгені құрады. Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің ұсынымдары бойынша Энергетика министрлігінің электрондық сауда алаңдары арқылы сұйытылған мұнай газы сауда-саттығын ұйымдастыру және өткізу қағидаларына өзгерістер енгізілді, ол сауда-саттықтың 10%-қадамын 3%-ға дейін төмендетуді қамтиды. 2022 жылғы сәуір-мамырда елордалық сот түпкілікті нүкте қойған тағы бір маңызды тергеп-тексеру «АБК-Автодор НС» ЖШС мен «Казахдорстрой» ЖШС арасындағы жол құрылысы кезіндегі сатып алудағы картельдік сөз байласу болды. Аталған факт бойынша жалпы сомасы 539.9 млн теңгеге монополиялық кірісті тәркілеп, айыппұл салу туралы сот шешімі шығарылды.
2022 жылғы 5 қаңтарда Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі Қазақстанның барлық аумағында сұйытылған мұнай газын өткізуді уақытша мемлекеттік бағалық реттеу туралы бұйрықты қабылдады. Шекті бағалардың қолданылу мерзімі - күнтізбелік 180күн. Бұйрықтың қолданылуы кезінде шекті бағалардың артуы жекелеген жағдайларда байқалды, монополияға қарсы ден қою шаралары бірден қолданылды.
Қабылданған трастқа қарсы шараларға қарамастан, БҚДА жалпы «жеңіл құқық» қағидаттарын кеңінен енгізу және болмашы құқық бұзушылықтарға төзімділік саясатын жалғастырады. Мұндай тәсіл Қазақстанның әлеуметтік маңызы бар тауар нарықтарындағы бағаны жасанды көтерумен және бәсекелестікке қарсы әрекеттерді жоюмен күрес процесінде нәтижелі болды. «Жеңіл құқық» құралдарын (алдын ала ескерту, хабарлама, монополияға қарсы комплаенс) қолдану фактілерінің саны артып келеді: 2019 жылы - 558, 2020 жылы - 874, 2021 жылы - 472 хабарлама шығарылды. Хабарламалардың 80%-дан астамы орындалды. Монополияға қарсы комплаенстің сыртқы актісінің келісілген жобаларының саны өсті: 2021 жылы - 237, 2020 жылы - 82 жоба, 2019 жылы - 1 жоба. Бұл кәсіпорындардың басым көпшілігі өз қызметін ерікті түрде және салдарсыз бәсекелестік заңнамаға сәйкес келтіретінін білдіреді.
Жаңа Қазақстанның жаңа бәсекелестік саясаты бәсекелестікті қорғау жөніндегі шараларды іске асыру сапасын едәуір арттыруды, одан әрі жетілдіруді және оны қолдану тәжиребесін талап етеді. Бұл жұмыстар жалғасатын болады.
