– Соңғы референдумнан алған әсеріңіз қандай?

– Жалпы, жақсы нәтиже көрсетті: сайлаушылардың көп келуіне байланысты түске дейін референдум өтті деп жарияланды. Мен тіпті алматылықтардың дауыс беру қорытындысын сәтсіз деп санайтындармен дауласар едім. Еске сала кетейік, Алматы тарихи тұрғыдан ең төменгі сайлау белсенділігін көрсетті, ал қаңтар оқиғасынан кейін ең нашар нәтижеге дайындалуға болатын еді. Жақында әлеуметтік сілкіністерді бастан өткерген қала үшін әлі де 300 000-нан астам сайлаушыны құрайтын 33% тұрғындардың сайлауға қатысуы әбден сенімді деп санауға негіз бар.

Түзетулерді мақұлдау пайызы қаншалықты жоғары екендігі маңыздырақ мәселе болып қалып отыр, енді қазақстандықтардың конституциялық реформаны қабылдап, сол арқылы елді демократияландыру жолын таңдағаны белгілі болды.

Бұл науқанның үлкен ұтыс, менің ойымша, үгіт-насихат форматы болды, ол біз үшін әдеттен тыс, жайбарақат, жаппай үгіт-насихат шараларысыз өтті, бірақ конституциялық өзгерістердің мәнін түсіндіру жұмыстары жақсы жүргізілді. Бұл біз үшін баға жетпес оң тәжірибе.

«Референдумға дайындық әр түрлі алыпсатарлықтар мен жалған ақпараттармен қатар жүрді. Көбінесе олар Президенттің мәртебесі туралы мақаланы қозғады - олар түзетулер іс жүзінде қазіргі және бұрынғы мемлекет басшыларының ұстанымында ештеңені өзгертпейді деп халықты сендіруге тырысты. Бұл түзетулер қалай жұмыс істейтінін айтыңызшы?

– Мұндай болжамдар күтілді және заңдылық та. Қасым-Жомарт Тоқаевтың сөз жүзінде емес, іс жүзінде Конституцияны «қалпына келтіру» жолымен жүретініне бәрі де әлі дайын емес. Оларға реформалар косметикалық деп айта бастады.

Президенттің құзырына қатысты түзетулерде екі жақты пікір жоқ, ол жерде бәрі өте анық, тек кейбір пікір білдірушілер Тұңғыш Президент туралы заң мен Конституцияны шатастырып жібергені. Сонымен: олардың біріншісі Нұрсұлтан Назарбаев пен оның отбасы мүшелеріне жеке иммунитетке кепілдік береді, сонымен қатар оған ерекше құқықтық мәртебе береді: Елбасы өмір бойы Қауіпсіздік Кеңесінің басшысы және Қазақстан халқы Ассамблеясының төрағасы бола алады. Конституция, әдетте, ел Президентінің мәртебесі мен өкілеттіктерін, оның ішінде ол қызметінен кеткеннен кейін де белгілейді.

Экс-президенттің ерекше лауазымын сақтау – қалыпты әлемдік тәжірибе. Мемлекеттердің бұрынғы басшыларына барлық жерде зейнетақы мен қорғау кепілдік берілген. Мысалы, Германияда отставкадағы Ангела Меркель әлі де Бундестагта отыр, мәліметтер базасы мен шағын аппаратқа қол жеткізе алады. Бірақ бізде ерекше жағдай бар – Қазақстанның Тұңғыш Президенті туралы заң белгілі бір адамдарға айрықша артықшылықтар беріп қана қоймайды, оның конституциялық мәртебесі бар, яғни шын мәнінде бір адамды барлық заңдардан жоғары қояды.

Референдум нәтижелері ресми жарияланғаннан кейін Елбасының ерекше мәртебесі туралы конституциялық норма Конституциядан алынып тасталады және Қазақстанның Тұңғыш Президенті еліміздің кез келген келесі экс-президенті сияқты кепілдіктерге ие болады.

– Үкіметтің өкілеттіктерін кеңейту туралы конституциялық норма төңірегінде даулар да туындады. Бұл түзету алаңдаушылық тудырады ма?

- Үкіметке арнайы өкілеттіктерді беру негізінен төтенше жағдайларға қатысты. Біз оларды соңғы жылдары бірнеше рет бастан өткердік, кем дегенде пандемия немесе қаңтар трагедиясын еске түсірейік. Бұл стандартты емес реттеуді қажет ететін оқиғалар, сізге жылдам әрекет ету қажет болғанда және дәстүрлі реттеу жұмыс істемейді немесе шешім қабылдау процесін айтарлықтай баяулатады.

Қайталап айтамын, мұндай мүмкіндік төтенше жағдайлар үшін қажет және бұл заң жүзінде анықталатын және ерекше жағдайда қатаң қолданылатын ерекше құқықтық режим.

– «Жаңа саяси толқынның» қарсыластары президенттік билікті әлсірету туралы уәделердің барлығы әдемі қаптамадағы елес екенін табанды түрде айтты, өйткені ешкім биліктен өз еркімен бас тартпайтыны белгілі. Сіз бұл туралы басқа пікірдесіз бе?

- Мүлдем басқаша. Басқарудың суперпрезиденттік формасы Конституцияны өзгертумен бітпейді деп айту – жалған пікір. Негізі, конституциялық реформа 2017 жылдан бері дәйекті түрде жүргізілуде. Осы уақыт ішінде Парламент мемлекеттік бюджетті, Премьер-Министр мен бірқатар министрлердің кандидатураларын келісу мүмкіндігіне ие болды. Референдумнан кейін бұл тізімге Конституциялық сот пен Жоғарғы есеп палатасының басшылары қосылады.

Тағы бір дәлел – саяси жүйедегі бәсекелестікті қалпына келтіру бағыты. Мен санап өткен Мәжілістің өкілеттіктеріне қарамастан, партияаралық бәсекелестіктің жоқтығы, жаңа партияларды тіркеудің мүмкін еместігі, мажоритарлық округтердегі сайлаудың жойылуы парламентті негізгі функция – кең өкілдіктен айырады. Іс жүзінде ол бір партияның өкілді органы болып қала берді. Енді Конституцияның жаңа нормаларының арқасында бұл мүмкін болмай қалады.

Оның үстіне Президент саяси салада бәсекелестік орта қалыптастырып, өзінің өкілеттіктерін айтарлықтай қысқартады, олар реттеледі. Бұл жүйеге қиын жағдайда жауапкершілікті өз мойнына алып, шешім қабылдай алатын саясаткерлерді енгізу үшін қажет. Мен жоғарыда ел үшін дағдарыстың соңғы сәттерін айттым – мұндай уақытта бәрін бір адам ұстай алмайды. Ол кең өкілеттіктерге ие болса да, оның бәрін қолмен басқаруға жеткілікті физикалық ресурстары жоқ. Сондықтан мемлекеттік басқару институттық күш пен билікке ие адамдар қажет.

– Референдум демократиялық жұмысын атқарды, бірақ содан кейін өмір әдеттегідей ағып, бәрі өз орнында қалады деп ойлайтындарды сендіре аласыз ба?

– Конституция ешбір түсіндіруге жол бермейді, тікелей әрекет етеді деген мағынада тікелей әрекет заңы деп аталады. Ал мемлекеттің барлық басқа заңдары одан кері қайтарылып, мемлекет құраушы ірі институттардың: Президенттің, Парламенттің, Үкіметтің жұмысы құрылады. Жалпы алғанда, бұл қазіргі уақытта қоғамның мүдделеріне және даму перспективасы бойынша мемлекеттің міндеттеріне сәйкес келетін ойынның жалпы ережелерінің жиынтығы.

 

Сондықтан конституциялық реформа ертең «атылады» деп күтуге болмайды, ол ұзақ мерзімді реформа ретінде қаланып жатыр. Кез келген саяси жүйені қайта құру үшін уақыт керек. Енді Парламентке оралайық. Оның жаңа бәсеке жағдайында жұмыс істеуі үшін жаңа партиялар тіркеліп, мажоритарлық округтер құрылып, сайлау өтіп, депутаттық корпус жаңартылуы керек. Конституциялық Сотта да солай – бұл институтты да қалыптастыру керек.

Тағы бір маңызды жаңалықты атап өткім келеді - Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің тәуелсіз мәртебесі және осы лауазымның мәртебесін күшейту. Түзетулер Омбудсмен мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың алдында есепсіз болатындай етіп жасалған. Негізінде ол мемлекеттік, құқық қорғау және басқа органдарға оппозицияда болады. Бірақ мұндай ұстанымды сақтау үшін Конституцияға қайшы келетін және адам құқықтары жөніндегі халықаралық конвенцияларға қайшы келетін заңдарды жоюға дейін азаматтардың құқықтарын қорғаудың жеткілікті құралдарын жинақтау қажет.

– Сонда да «Реформалар пойызы жолға шықты» деген алғашқы белгілер қандай болмақ?

– Мен айтқан терең өзгерістердің барлығы конституциялық түзетулер қабылданғаннан кейін басталады. Бұл нағыз саяси процесс, демек, оны жақын арада жергілікті деңгейде де байқауға болады.

Қазір құрылып жатқан аймақтарда әкімдер жаңа ережеге сәйкес тағайындалады: Президент әрқайсысы екі кандидаттан ұсынады, ал мәслихат олардың біреуін бекітеді. Мұның аумақтық басқару сапасына, аймақтардың есеп беруіне қаншалықты әсер ететінін уақыт өте келе көреміз.

Жалпы, бәрі әдеттегідей жүріп жатыр. Бастапқыда үлкен саяси қайта құрылымдауға келетініне күмәнданатындар болды. Одан кейін референдумды соңғы нүкте, қазіргі саяси режимді мақтау деп қабылдағандар да болды, содан кейін ол қайтадан қатып қалады. Мен қорытынды жасауға асықпай, оқиғалардың дамуын бақылауды ұсынамын – бізді жаңа реформалар мен қызықты саяси үдеріс күтіп тұрғанына күмәнім жоқ.