Өткен жылғы ұсынымдардың шамамен 65%-ы іске асырылып қойды немесе белсенді жұмыстар жасалуда. Сондай-ақ Үкімет өз регламентіне өзгерістер енгізді, енді Есеп комитетінің аудит қорытындылары бойынша Үкіметке берген ұсынымдары Жоғары аудит органымен келісілгеннен кейін ғана бақылаудан алынады. Егер 2021 жылғы бюджеттің атқарылуы туралы айтатын болсақ, бұл қорытынды Үкіметтің пандемиядан кейін пайда болған мүмкіндіктерді пайдалануын және қалған қиындықтарға қарсы іс-қимыл жасауын бағалау призмасы арқылы жасалды.

Бұл ретте мемлекеттік ресурстарды пайдалану нәтижесінде халықтың және бизнестің көңіл-күйінің өзгеруі бағалау кезіндегі басты өлшемшарт болды. 

Үкімет республикалық бюджеттің жоспарлы параметрлерін орындады. Талқылау барысында барлық цифрлар, бұзушылықтар мен кемшіліктер айтылды. Сондықтан бүгін өзіміз көріп отырған резервтер туралы ғана айтайын.

БІРІНШІ. Біз орталық мемлекеттік органдар деңгейінде стратегиялық жоспарлаудағы тәуекелдерді жоя аламыз. Әрбір министрлік өзінің жетекшілік ететін саласын дамытуда басымдықтарды дұрыс қоюы тиіс. Мемлекеттік бағдарламаларға, ұлттық жобаларға және стратегиялық жоспарларға ағымдағы қызметті енгізу саланың дамуына ықпал етпейді. Ештеңеге бағытталмаған мұндай іс-шаралар мен индикаторлар не үшін қажет?!

Мемлекеттік бағдарламалар бизнес пен халыққа тұрақты түрде мемлекеттік қолдау көрсетілетініне және қандай да бір саланың қарыштап дамуына кепілдік беретін мемлекеттің мәлімдемесі болуы тиіс. 2021 жыл мемлекеттік жоспарлау жүйесінің өзгеруімен: мемлекеттік бағдарламалардан ұлттық жобаларға көшумен ерекшеленді. Үкімет өткен жылдың күзінен бастап 10 ұлттық жобаны іске асыруға кірісті, оларды басым бюджеттік қаржыландырумен қамтамасыз ету жоспарланған болатын.

Өкінішке қарай, бұл іске асқан жоқ. 43%-тен жоғары толық қаржыландырылмаған.    Ал ең маңызды міндеттерді тиімді шешу үшін толық көлемде қаржыландыру қажет. Сондықтан ұлттық жобаларды нақты қаржылық мүмкіндіктерге қарай түзеткен жөн. Біздің білуімізше, Үкімет оларды пысықтауға кірісті.

Ұлттық жобалардың іс-шаралары мүмкіндігінше қысқа мерзімде орындалуы тиіс. Себебі оларда көзделген шаралар халық пен бизнеске тезірек жетуі керек. Үлгілік шешімдерден басқа, әлеуметтік және әкімшілік объектілерді салатын кезде ел аумағын аймаққа бөліп, бір шаршы метрінің құнының лимитін белгілеген жөн. Бұл дәл сол ақшаға қажетті көбірек құрылыс жүргізуге мүмкіндік береді.

ЕКІНШІ. Ұлттық қор ресурстарының пайдаланылуы туралы. Ұлттық қор болашақ ұрпақ үшін жинақтарды қалыптастыру және республикалық бюджеттің әлемдік шикізат нарықтарындағы ахуалға тәуелділігін азайту арқылы қаржы ресурстарын үнемдеу мақсатында құрылған болатын.

Ұлттық қорды 2015 жылдан бері қарқынды түрде пайдаланып жатырмыз. Біз 2020 жыл туралы айтып отырған жоқпыз, шын мәнісінде, пандемиямен байланысты дағдарысқа қарсы іс-шараларды қаржыландыру қажет болды.

Алайда, 2021 жылы жағдай айтарлықтай жақсарды. Мемлекет басшысының Республикалық бюджет Ұлттық қор қаражатын пайдалануға арқа сүйемеуі тиіс деген тапсырмасына қарамастан, 2021 жылы 4,5 трлн теңге жұмсадық. Ал түсімдер 4,3 трлн теңгені құрады.

Заңнамаға сәйкес, Тұжырымдамада көзделген бағыттарға ғана трансферттер бөлінуі тиіс. Ал 30 пайыз азайтылмайтын қалдыққа қол сұғылмауы керек. ҮШІНШІ.  Мемлекеттік борыш жөнінде Мемлекеттік борыштың жалпы ішкі өнімге арақатынасы жаңа Бюджет саясаты тұжырымдамасында белгіленген 27% шектеуден шамалы асты. Есепті кезеңде үкіметтік борыштың құрылымы жақсарды.

Ішкі борыштың үлесі 60%-ға дейін өсіп, сыртқы борыштың үлесі 40%-ға дейін төмендеді. Сонымен қатар, өткен жылы сыртқы қарыз алудың төрт есе өскені – бұл үлкен тәуекел. Біз сыртқы қарыздарды ұтымсыз тартқаны және пайдаланғаны үшін дербес жауапкершілікті енгізу туралы айттық. Мұндай түзетулердің бір бөлігі әзірленіп, Сенаттың қарауына енгізіліп қойды.

Ал қалған мәселелерге қатысты жұмысты Үкіметпен бірлесіп, Парламенттің күзгі сессиясына қарай аяқтаймыз деп жоспарлап отырмыз. Сонымен қатар, мемлекеттік борыштың қауіпсіз деңгейін есептеу әдіснамасының ашық болғаны, сондай-ақ сыртқы қарыз алудың тиімділігін талдау тетігін енгізу қажет.

Мемлекеттік-жекешелік әріптестік туралы бір-екі ауыз сөз Қазіргі уақытта 812 мемлекеттік-жекешелік әріптестік жобасы іске асырылуда. Мемлекеттік-жекешелік әріптестік бойынша республика мен өңірлердің жалпы борышы 1,6 трлн теңгеге жетті.       

1 трлн-нан астам теңгеге тағы 150 жоба бойынша жұмыс жасалып жатыр. Бұрын мемлекеттік-жекешелік әріптестік жобаларының іске асырылу тиімділігіне жүргізілген талдауға сәйкес, тартылған инвестициялардың 1 теңгесіне мемлекеттік міндеттемелердің 2,1 теңгесі тиесілі екені анықталды. Көптеген жобалар бойынша мемлекеттік міндеттемелер олардың құнын толығымен жабады. Яғни, іс жүзінде бұл мемлекеттің жеке компаниялардан алған қарыздары.

Бұл ретте объектілердің құны көбінесе жоғары болады. Осы жобалар бойынша өз міндеттемелерін орындау аясында мемлекеттік бюджетке негізгі жүктеме 2023 жылы және одан кейінгі жылдары түспек. Егер ағымдағы жылы бюджеттен төленетін төлемдер көлемі 158 млрд теңгені құраса, 2023 жылы – 173 млрд теңге болады. Сондықтан мемлекеттік-жекешелік әріптестік жобаларын іске асырудан түсетін әлеуметтік-экономикалық әсерді есептеу әдістемесін әзірлеу, сондай-ақ мемлекеттік бюджетке жүктемені кезең-кезеңімен төмендету бірінші кезекте тұр.

ТӨРТІНШІ. Бюджеттік жоспарлау жөнінде Биыл күн тәртібіне бір қарағанда қарапайым, бірақ өте маңызды мәселе – бюджетті бекіткен кезде ағымдағы бюджетті жүз пайыз қалыптастыру мәселесі шықты. Ағымдағы шығыстар қаржыландырумен қамтамасыз етілмей тұрып, даму бюджетінің болуы мүмкін емес. Осы қажеттілікті жылдың ортасында Ұлттық қордан жабуға тура келеді.  

Бұл жерде бюджеттік тәуекелдерді басқару жүйесі маңызды болмақ, мұнда мемлекет қаржысының ұзақ мерзімді тұрақтылығы құжатына маңызды рөл бөлінген, оны Үкімет әзірлеуге кірісіп те кетті. Үш жылдық бюджет формальды түрде қалғаны бәріне анық. Оны қалыптастыру үшін көп уақыт кетеді. Атқару барысында тек бірінші базалық жыл нақтыланады және түзетіледі.

Ал кейінгі жылдарды тіпті қарамаймыз. Алдағы кезеңді кезекті жоспарлау кезінде бұрын қолдау тапқан шығыстардың кейбіреулері жаңа бюджеттен мүлдем түсіп те қалады. Нәтижесінде қаржыландырумен қамтамасыз етілмеген, аяқталмаған объектілер пайда болады.   Біздің ойымызша, бюджетті жоспарлауды бір жылға қайтару туралы мәселені көтеретін кез келді.

Бұл ретте шешімдердің сабақтастығын қамтамасыз етіп, бизнес пен инвесторларға қабылданған міндеттемелердің орындалатынына кепілдік беру қажет. Бір жылдық бюджеттің пайдасына бірнеше маңызды факторлар бар:

Біріншіден, әлемдік экономикалық жағдайдың аса құбылмалылығы орта мерзімді кезеңді сапалы түрде егжей-тегжейлі жоспарлауға мүмкіндік бермейді.

Екіншіден, бір жылдық бюджет үш жылдық жоспарға формальды түрде байланбай, конъюнктураның өзгеруіне неғұрлым икемдірек ден қоюға мүмкіндік береді. Үшіншіден, ұзақ мерзімді көкжиекке бағдарлану әрбір министрліктің ұзақ мерзімді орнықтылықты қамтамасыз ету жөніндегі аса маңызды басымдықтары мен талаптарына сүйене отырып, өз қызметін жыл сайын жоспарлауына мүмкіндік береді.  

БЕСІНШІ. Мемлекеттік қолдау шаралары жөнінде  Мемлекет тарапынан бизнесті қолдаудың көлемі көңіл толтыратындай. Салықтық жеңілдіктер мен преференциялардың өзін жылына 4,5 трлн теңгеге 277-сін береміз.

Алайда, олардың тиімділігі тұрғысынан талдау жасау қажет. Мысалы, жеңілдікпен кредит бергенше, екінші деңгейдегі банктердің мөлшерлемесін, соның ішінде ұзақ мерзімді кредиттер бойынша мөлшерлемесін субсидиялаған орынды болар. Бұл өндірістік сектордың мемлекеттік қолдаумен қамтылуын шамамен 5 есеге ұлғайтуға мүмкіндік береді.

АЛТЫНШЫ. Бюджетаралық қатынастар жөнінде Өңірлердің соңғы жылдағы қаржылық тұрақтылығын талдағанда, жергілікті бюджеттер кірістерінің құрылымында меншікті кірістердің өскенін (2021 жылы 46%, ал 2020 жылы 41% болған) байқадық. Бюджетаралық қатынастар жүйесі әртүрлі өңірдегі халықтың өмір сүру деңгейін теңестіруге бағдарланбағанына Есеп комитеті жыл сайын назар аударады. 

Өткен жылы Үкімет халық санын және әлеуметтік әрі өмір сүруге қажетті инфрақұрылымның тозу коэффициентін ескере отырып, жаңа Жалпы сипаттағы трансферттерді айқындау әдістемесін әзірледі. Алайда, бұл Әдістеменің жұмыс істемейтінін айтпасқа болмайды. Донор өңірлерге алып қоюлар көбірек белгіленеді, ал трансферттер одан да көп беріледі. Нәтижесінде жағдай өзгеріссіз қалды. 

Осы жылы алып қою жоспары 490 млрд теңге болғанда, донор өңірлерге 712 млрд теңге нысаналы трансферттер бағыттау жоспарланып отыр немесе 45%-ға артық.      Үкімет пысықталған тәсілдерді ұстана отырып, қысқа мерзімде Әдістеме әзірлесе, жағдай түзелер еді. Себебі ол пәрменді болуы тиіс. Сол кезде 2023 жылға арналған бюджеттің қалыптастырылуы өңірлер арасындағы сәйкессіздіктер жою бөлігінде, соның ішінде жаңа үш облыс құрылған жағдайда, үлгіге айналады.

ЖЕТІНШІ. Қаржылық бұзушылықтар үшін жауаптылық жөнінде. 2021 жылы мемлекеттік ресурстардың 413 млрд теңгеге тиімсіз пайдаланылғаны анықталды.   Үкімет Мемлекет басшысының тапсыруымен Есеп комитетімен бірлесіп, Бюджет кодексі мен Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске түзетулер (барлығы 5 дефиниция) әзірлеу жұмыстарын жүргізіп жатыр.

Бюджет қаражатын тиімсіз жоспарлағаны және пайдаланғаны үшін мемлекеттік органдар мен квазимемлекеттік сектор субъектілерінің бірінші басшыларының әкімшілік жауапкершілігін белгілеу туралы айтып тұрмыз. 

Бюджет кодексінде бұл норма бекітіліп қойды. Бірақ Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте бес дефиницияның тек екеуі көзделген: бірінші - бюджетті тиісті құжаттамасыз жоспарлағаны үшін және екінші - белгіленген нормативтерден асырғаны үшін. Қазір Сенатта заң жобасы қаралып жатыр, оған тиісті бюджеттік бағдарламалар әкімшісінің балансында тұрмайтын, сондай-ақ пайдалануға берілмеген объектілерді күтіп-ұстағаны үшін жауапкершілік белгілеу бойынша тағы екі дефиниция қосылған. Оларды осы сессияда қабылдау жоспарланып отыр.

Сондай-ақ бюджеттік инвестицияларды пайдаланудан экономикалық әсерге қол жеткізбегені үшін жауапкершілік болуы тиіс. Бұл норма Мемлекеттік шығыстардың әлеуметтік-экономикалық әсері әдістемесі жобасы шеңберінде көзделген, ол бойынша жұмыстар аяқталып қалды. Бір-екі күнде Қаржы министрлігі бекітуі тиіс. Келесі қадам – жауапкершілікті енгізу.  

Біздің пікірімізше, бюджет қаражатын және мемлекет активтерін пайдалану кезінде қылмыстық немесе әкімшілік құқық бұзушылық белгілері жоқ қаржылық бұзушылықтар жасауды мемлекеттік қызметке кір келтіретін тәртіптік теріс қылыққа теңестірген дұрыс болар еді. Бұл орындалмаған жұмыстарға, жеткізілмеген тауарлар мен көрсетілмеген қызметтерге ақы төлеу, мақсатына сай пайдаланбау, тауарлық-материалдық құндылықтар мен ақшалай қаражаттың жетіспеуі, дебиторлық берешекті негізсіз есептен шығару және кейбір басқалары.

Осы заңнамалық нормалардың барлығы да мемлекеттік аудит органдарының қызметі үшін жақсы база құруға, бюджеттің әр теңгесін пайдаланғаны үшін нәтижені қатаң түрде сұрауға және сол арқылы бюджет шығындарының тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Айтпақшы, енді Есеп комитеті мемлекеттік ресурстардың соңғы бенефициарға дейінгі жұмсалуын қарай алады. Өйткені квазимемлекеттік сектордағы бюджеттік ресурстардың негізгі операторлары өздерінің корпоративтік құжаттарына мемлекеттік аудит органдарына банктік құпияны ашу бойынша өзгерістер енгізді.

Сөз соңында, Есеп комитетінің Қорытындысына мұқият назар аударғандарыңыз үшін барша депутаттарға тағы да алғыс білдіре отырып, мемлекеттік ресурстардың пайдаланылу тиімділігін арттыру – бұл басым міндеттерді, яғни Мемлекет басшысы қойған міндеттерді шешу үшін қосымша резерв болатындығын атап өткім келеді.  Үкіметпен және өңірлермен бірге осы жұмысты жаңа Жоғары аудиторлық палата ретінде жалғастырамыз.